آیا حیوانات هم پس از مرگ محشور می شوند؟

از جمله مسائلی که ذهن انسان را درگیرخودکرده رستاخیز پس ازمرگ است که دردین اسلام از آن با نام " معاد "یادمیکنیم. اماتابحال به این فکر کرده اید که سرگذشت حیوانات پس از مرگ چه خواهد شد؟آیا آنان نیزموردحسابرسی خواهند بود ؟

با بررسی آیات قرآنی وروایات ائمه معصومین (علیهم السلام) می توان گفت حیوانات همانند انسانهاپس ازمرگ محشورخواهندشد و در روز قیامت درحدآگاهیشان حسابرسی میشوند.

بعنوان نمونه خداوند درآیه 38سوره مبارکه انعام می فرماید : " وَ ما مِن دابّةٍ فی الارضِ وَ لا طائِرٍ یَطیرُ بِجناحَیهِ إلّا اُمَمٌ أمثالُکُم  ما فرَّ َطنا فی الکتابِ مِن شَیئٍ ثمَّ إلی رَبِّهِم یُحشَرونَ  : هیچ جنبنده ای در زمین و هیچ پرنده ای که با دو بال خود پروازمی کندنیست، مگراینکه امتهایی مثل شما هستند، ماهیچ چیزرادر این کتاب فروگذارنکردیم، پس همگی بسوی پروردگارشان محشور می گردند ." ویادرآیه5 سوره مبارکه تکویر بصراحت ازحشرحیوانات سخن بمیان می آید: " و إذا الوحوشُ حُشِرَت "

همانطورکه می بینیم حیوانات درمحشور شدن باانسانهامشترکند.امابایددیدملاک حشرانسان چیست تا بتوانیم به ملاک حشرحیوانات دست یابیم.

ملاک حشر انسان

اصلی ترین ملاک حشر انسان "داشتن شعور و فطرت " است که به کمک دعوت انبیا راه مشروعی از اعتقادوعمل رابسوی انسان بازمی کند.حال بایددیدآیا حیوانات نیز همچون انسانها ذی شعورندیا فاقدشعور؟

شعورحیوانات رامیتوان بااستناد آیات زیراثبات کرد:

1. " قال یا ایها الناس عُلِّمنا مَنطِق الطَّیر ؛ سلیمان گفت : ای مردم زبان پرندگان به ما تعلیم داده شده است" . این آیه اشاره داردبه اینکه پرندگان سخن و نطق دارند ومی دانیم که نطق و سخن بدون اندیشه و ادراک امکانپذیر نیست . 1

2." قالت نملة یا ایها النمل ادخلوا مساکنکم لایحطِمَنَّکم سلیمانُ و جنودُهُ و هم لا یشعرون ؛ مورچه ای گفت : ای مورچگان به لانه های خودبرویدتاسلیمان ولشکرش شمارا پایمال نکنند درحالیکه نمی فهمند" .2

بعبارت دیگرشناخت دشمن جزءغریزه مورچه است امااینکه شناخت مورچه نسبت به انسانی که نزدیک اوست و اینکه نامش سلیمان است وهمراهانش ارتش اویند بالاتر از غریزه و به نوعی اثبات شعور این موجود است .

3. قرآن اززبان هدهد چنین نقل می کند :

" فمکث غیرَ بعیدٍ فقال أحطتُ بما لم تُحط به و ... وَجَدتُها و قومَها یَسجُدونَ للشَّمسِ مِن دون الله و زَیَّنَ لهم الشیطانُ أعمالَهم فصدَّهم عن السبیلِ فهم لا یَهتَدون ؛ من به چیزی که تو از آن خبر نداری آگاه شده ام .........من آن زن وقومش رایافتم که خدا راازیادبرده اند وخورشید راپرستش کرده وشیطان رفتارزشتشان رابرایشان زینت داده است وآنها راازخدا بازداشته است تا هرگزبه راه حق هدایت نشوند . " 3

شناخت توحیدوشرک ودرک زشتی شرک ومأموریت ویژه پیام رسانی،مسئله ای بالاترازغریزه است وتنها موجودی با درک و شعور بالا می تواند با مشاهده ی یک ملت،اوضاع اجتماعی و دینی آنها را چنین گزارش کند.

4. در آیه زیر به تسبیح همه ی موجودات اشاره شده و نکته مهم تر داشتن علم و آگاهی موجودات نسبت به تسبیح و نمازشان است :

" ألم تر انّ الله یسبح له من فی السموات و الارض و الطیر صافّات کل قد علم صلاته و تسبیحه والله علیم بما یفعلون ؛ مگر نمی بینی که هر کس در آسمان ها و زمین است تاپرندگانی که درآسمان پر می گشایند، خداوند را تسبیح می کنند و همه آنهابه تسبیح ونمازخود آگاهند وخداوندبه هرچه می کنند، آگاهست." 4

این بخش آیه، پاسخ به توهمی است که برخی مطرح کرده اند:که تمام کارهای حیوانات غریزی است ؛ از آن چه می کنند، خبر ندارند و همه رفتارشان بدون ادراک و علم است. آیه تصریح دارد که آنها به تسبیح و نماز خود علم دارند و چون علم دارند، کارشان غریزی نیست .

همانگونه که بیان شد ملاک حشر هر موجود ، داشتن شعور و فهم و درک است و باتوجه به آیات مذکور دانستیم که حیوانات دارای سطحی از شعور هستند ؛ پس می توان نتیجه گرفت حیوانات هم در قیامت محشور می شوند .

چنانکه روایات معصومان نیز آن را تأیید می کنند :

1. از ابوذر روایت شده که درحضور پیامبر بودیم، دوگوسفندباشاخ به جان یکدیگرافتادند. پیامبرفرمودند : می دانید چرا آنهابه یکدیگرشاخ میزنند؟ گفتیم نمی دانیم . فرمود :« لکن الله یدری سیقضی بینهما : حق می داند و بزودی میان آنها حکم می کند .» پس انسانها از لحاظ محشور شدن و رسیدن به قصاص و پاره ای امور دیگر مثل انسان ها هستند نه از لحاظ تکلیف .

2. امام صادق (علیه السلام) از آباء گرامی اش نقل می کند : روزی پیامبر اکرم شتری را دید درحالیکه بار سنگینی بر دوشش قرار داشت و او را بسته بودند . پرسید صاحبش کجاست ؟ باید فردای قیامت برای دادخواهی آماده شود .5

3. رُوی عن النبی قال : " مَن قَتَلَ عصفوراً عبثاً جاء یوم القیامة یعج الی الله تعالی یقول : أن هذا قتلنی عبثا لم ینتفع بی و لم یدعنی فأکل من حشارة الارض  : از پیامبر گرامی روایتی هست که در قیامت برخی حیوانات شکایت می کنند که خدایا فلانی در حق من ظلم کرد. مرا بی جهت کشت وسودی ازمن نبرد و نگذاشت ازحشرات زمین تغذیه کنم . 6

برخی اشکال کرده اند : غیرازانسان، ازانواع حیوانات هیچ نوعی نیست كه ازموهبت اختیاربرخوردارباشدو باوجود اختیاراست كه حساب و كتاب(حشر) معنا و مفهوم پیدامیكند لذاحیوانات حشری ندارند. ولی این سخن بااخباروظاهرآیه 5سوره تكویرمخالف است.

پاسخ علامه طباطبایی به مسأله اختیار حیوانات

حیوانات نیزمانندآدمیان تااندازه‌ای ازموهبت اختیاربهره دارندالبته نه به آن قوت وشدتی كه درانسانهاست. شاهد مدعا:

دربرخی ازمواردمی‌بینیم كه حیوان بملاحظه نهی صاحبش وازترس شكنجه‌اش یابخاطر تربیتی كه یافته ازانجام عملی خودداری میكندیادرمواردی كه عمل مقرون باموانع است حركاتی نشان می‌دهد كه حاكی ازمردد بودن حیوان درانجام آن كار است. اینها همه دلیلی است بر اینكه در نفوس حیوانات هم حقیقتی به نام اختیار و استعداد حكم كردن به سزاوار و غیر سزاوار وجود دارد.7

چراصحیح نباشداحتمال دهیم كه حقتعالی حدمتوسط ازهمان اختیارضعیف راملاك تكالیف مخصوصی قراردهد كه مناسب باافق فهم آنان باشدوماازآن اطلاعی نداشته باشیم ؟

یا اینکه ازراه دیگری باآنها معامله مختار بودن بكند و ما به آن معرفت نداشته باشیم و خلاصه راهی باشد كه از آن راه پاداش دادن به حیوان مطیع و مواخذه و انتقام از حیوان سركش صحیح باشد و جز حق تعالی كسی را بر آن راه آگاهی نباشد  .8

نتیجه گیری

ملاک حشر ، داشتن فهم و شعور است و  به استناد قرآن حیوانات نیز از این نعمت بر خوردارند . هرچند سطح فهم و شعور آنها با انسان مساوی نیست ، اما همان مقدار شعور و درک معارف عقلی و داشتن اختیار سبب می شود که دارای تکلیف باشد و بر اساس همین تکلیف ، تسبیح حق می گویند و نماز می کزارند .

پس دانستیم هدف از آفرینش حیوانات ، حشر بسوی خداوند است چراکه حیوانات نیز در سطح خود کمالاتی دارند و در مسیر زندگی به چنین کمالاتی می رسند . اگر بنا باشد با مردن او ، همه مراتب کمالی و درک معارفی اش که مربوط به روح است نابود گردد ، پس آفرینش او عبث و بیهوده می بود . اما توجه به کلام خداوند " ثم الی ربهم یحشرون " ما را به این نکته رهنمون می کند که حیوانات نیز مانند انسان ها دارای روحی فناناپذیرند و بسوی خداوند محشور می شوند و در محضر خداوند بر اساس رفتارشان حکم می شود .

پی نوشت ها :

1. نمل 16

2. نمل 18

3. نمل 24- 22

4. نور 41

5.  من لا یحضره الفقیه / شیخ صدوق /ج 2 / ص 191

6. بحار الانوار /  مجلسی /ج 61 / ص4

7. همان / ج 7/ ص 276

8. تفسیر المیزان / ج 7/ ص 108 – 102

بخش قرآن تبیان